فضیلت علم آموزی از نگاه اسلام :

در روایات اسلامی، توصیه‌های زیادی در رابطه با یاد گرفتن علوم دینی و آموزش عقاید و احکام اسلام بیان شده که به عنوان نمونه به چند روایت اشاره می‌شود. امیر المومنین علی ـ علیه السلام ـ می‌فرمایند: علم را یاد بگیرید، زیرا که یاد گرفتن علوم کار پسندیده است و پشت کار داشتن در آموزش هماننده تسبیح و ستایش خداوند است وگفتگو کردن در رابطه با علم، مثل جهاد در راه خداست و یاد دادن به افرادی که نمی‌دانند، چونان صدقه وکمک به نیازمندان می‌باشد. زیرا که با این علوم، حلال و حرام خداوند اطاعت می‌شود و معرفت وحدانیت خداوند به این علوم بستگی دارد. و در روایت دیگر از امام صادق ـ علیه السلام ـ نقل شده که حضرت فرمودند: دانشمندان و آگاهان جامعه وارث پیغمبرانند و همانا پیامبران درهم و دیناری باقی نگذاشتند. علما‌ء وارث علوم و احادیث معصومین می‌باشند، هر کسی چیزی از علوم آل محمد بیاموزد، بهره زیادی برده است. در روایت دیگر امام سجاد می‌فرمایند‌: اگر مردم می‌دانستند چه بهره‌هایی در آموختن علوم هست، علم را یاد می‌گرفتند، و لو این که در این راه خونها ریخته شود و به دریاها فرو روند. امام صادق ـ علیه السلام ـ بارها و بارها می‌فرمودند: اجر و پاداش عالم دینی از کسی که شبها را با راز و نیاز به سر می‌برد و روزها روزه است و در راه خدا جهاد می‌نماید، بیشتر است. وقتی یک عالم دینی از دنیا می‌رود، شکافی در دین ایجاد می‌شود که هیچ چیز او را جبران نمی‌کند. پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه وآله ـ فرمودند: اگر فردی را خداوند بوسیله تو هدایت نماید ارزشش بالاتر از دنیا و آنچه در دنیا هست می‌باشد. هر چند تمام علوم بالذات شریف می‌باشند، لیکن مراتب شرافت علوم به اموری مختلف می‌شود. شرافت علوم به شرف موضوع و نتیجه متفاوت می‌شود. چنانکه انسان شناسی از گیاه شناسی اشرف است، به نسبت شرف انسان بر گیاه و علمی که سلامت زندگی انسان را بیمه می‌نماید، اشرف است از علمی که سلامت مال انسان را تأمین می‌نماید به نسبت شرف زندگی انسان بر مال، با این ملاحظه که نسبت شرف خداوند متعال به غیر از او نسبت اقیانوس به قطره ونسبت خورشید به ذره نیست بلکه نسبت غیر متناهی به متناهی است، علوم دینی هم نسبت به سایر علوم این گونه می‌باشد. نتیجه‌ای که در هر کدام مترتب می‌شود، شرافت به همان اندازه تغییر می‌یابد و از همدیگر ممتاز می‌شود. خداوند منان می‌فرماید: من جن و انس را خلق نکردم، مگر برای عبادت پرستش، معبود وقتی هدف آفرینش عبادت شد، نحوه عبادت و کیفیت پرستش با علوم دینی روشن می‌گردد.

فلسفه نیکی به پدر مادر:

در روایتی از امام سجاد ـ علیه السلام ـ حقّ مادر این چنین بیان شده است: «و اما حق مادرت بر تو، این است که بدانی او تو را در جایی حمل کرده است که هیچ کس دیگری را حمل نمی‌کند، و از میوة دلش به تو داد که أحدی به دیگری نمی‌دهد و تو را با تمام أعضایش حفظ کرد و اهمیتی نمی‌داد که خود گرسنه باشد، اما تو سیر باشی و خودتشنه باشد اما تو را سیراب کند و خود برهنه باشد اما تو را بپوشاند و خود زیر آفتاب باشد امّا تو را سایه افکند و به خاطر تو خواب را بر خود حرام کند و از گرما و سرما نگاهت دارد، تا تو را داشته باشد و از دست ندهد. بنابراین تو جز با کمک و توفیق الهی، از پس قدردانی او بر نمی‌آیی.»⁽¹⁾
و در جای دیگر حق پدر را این‌گونه بیان می‌دارد:
«اما حق پدرت، این است که بدانی او اصل و ریشه توست. زیرا اگر او نبود تو هم نبودی، پس هر خصلت خوشایندی که در خود دیدی بدان که منشأ و ریشة آن نعمت در وجود پدرت می‌باشد. بنابراین خدای را بستای و برای آن نعمت از پدرت سپاسگزار باش.»⁽²⁾
حقی که پدر و مادر بر گردن فرزندان دارند به هیچ وجه برای فرزندان قابل أداء کردن نیست. زیرا حقوق والدین بسیار بیشتر از آن حدّی است که توسط فرزندان قابل أدا کردن باشد، به همین خاطر در روایات متعدّد داریم که چون نمی توانید حقوق والدین را اداء کنید به همین خاطر احسان و نیکی به والدین کنید.⁽³⁾
حقوق پدر و مادر آنقدر عظیم است که در روایتی از امام صادق ـ علیه السلام ـ آمده است که: «کمترین بی احترامی به پدر و مادر «أفّ» گفتن است و اگر خداوند عزّوجلّ چیزی کمتر از آن سراغ داشت، بی گمان از آن نهی می کرد.»⁽⁴⁾
پس پدر و مادر برای فرزند آن‌قدر زحمت می کشند که شایستگی بیشترین خدمات و نیکی ها از طرف فرزندان را داشته باشند. و این مهربانی ها و نیکی ها و کمک هاست که پدر و مادر را دلگرم می کند تا صاحب فرزند شوند و تمام مشکلات آنها را تحمّل کنند و در موقعی که فرزندان نیاز دارند نیازهای آنها را از هر جهت فراهم کنند. ولی اگر فرزندان موقعی که بزرگ شدند و پدر و مادر به کمک و محبت آنها نیاز داشتند فرزندان هر کدام راه خود را کشیده و بروند و بر نیازهای پدر و مادر اعتنائی نکنند و این کم توجهی و بی محبتی نسبت به پدر و مادر در جامعه شایع شود، در این صورت است که هیچ زن و شوهری به خود جرأت نمی دهد که صاحب فرزند شود و او را با زحمات فراوان بزرگ کنند و موقعی که بزرگ شد به دنبال زندگی خودش برود و پدر و مادر را به حال خود رها کند و به نیازهای آنها اصلاً توجهی نکند. حداکثر لطفی که بکند آنها را به خانة سالمندان بفرستد. دیگر پدر و مادر انگیزة تولید نسل و تربیت آنها را نخواهد داشت. و اگر در جامعه ای چنین روحیه ای حاکم شود به سرعت نسل ها منقرض می شود و اگر بچه ای هم متولد شود بی پدر و مادر خواهد ماند و نتیجه و عاقبت چنین فرزندی که بدون مهر مادری و محبت پدری رشد کرده باشد، روشن است. چون طبق نتایج خود جامعه شناسان غربی اکثر جرم و جنایت و فحشاها را این فرزندان بی هویت انجام می دهند. و اگر جامعه‌ای به چنین مسأله‌ای مبتلا شود، هیچ قانون یا سنّتی قادر نخواهد بود دیگر نهاد خانواده را مستحکم و جامعه را از بدبختی ها نجات دهد.⁽⁵⁾
در روایتی از امام رضا ـ علیه السلام ـ داریم: خداوند نافرمانی پدر و مادر را از این جهت حرام فرموده است که موجب از دست دادن توفیق طاعت خداوند عزوجل و بی احترامی به پدر و مادر و ناسپاسی نعمت و از بین رفتن شکر و سپاسگزاری و کم شدن نسل و قطع شدن آن می شود. زیرا نافرمانی والدین سبب می گردد که به پدر و مادر احترام گذاشته نشود، حقّ و حقوق آنها شناخته نشود، پیوندهای خویشاوندی قطع گردد، پدر و مادر به داشتن فرزند بی رغبت شوند و به علت نیکی نکردن و فرمان نبردن فرزند از پدر و مادر، آنان نیز کار تربیت او را رها سازند.»⁽⁶⁾

پاورقی:

از آنجا که نماز شب سکوی پرش به سوی کمالات و ارزشهاست و تهجد سیرة انبیاء ـ علیهم السلام ـ ، حضرات معصومین ـ علیهم السلام ـ و علماء سرافراز مکتب اهل بیت ـ علیهم السلام ـ بوده و به جهت آنکه نماز شب یاریگر خوبی برای انسان در مشکلات خواهد بود. توفیق یافتن بر این امر مهم شرایط، مراتب و احکامی دارد که خدمت شما عرض می گردد، باشد که توفیق بهره مندی از این اکسیر نایاب برای همة اهل ایمان فراهم گردد.

راه های عملی:
1. دانستن فضیلت نماز شب:از آنجا که دانستن ارزش و اهمیت هر کاری در گرایش و انجام آن عمل نقش بسزایی دارد، در این بخش به چند آیه و روایت که در این زمینه رسیده است اشاره می کنیم:
و من اللیل فتهجد به نافله لک عسی ان یبعثک ربک مقاما محمودا⁽¹⁾
«و پاسی از شب را زنده بدار تا برای تو به منزلة‌ نافله ای باشد. امید که پروردگارت تو را به مقامی ستوده برانگیزد.»
پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ فرمودند: «ما زال جبرئیل... یوصینی بقیام اللیل حتی ظننت ان خیار امتی لن یناموا»
جبرئیل پیوسته... مرا به شب زنده داری سفارش می کرد، تا جایی که گمان بردم بهترین افراد امت من شبها را هرگز نخواهد خوابید.⁽²⁾
امام صادق ـ علیه السلام ـ فرمودند: «لا تدع قیام اللیل، فان المغبون من غبن قیام اللیل »
«شب زنده داری را فرومگذارید، زیرا بازنده کسی است که شب زنده داری را ببازد.»
و روایات متعدد دیگری که از ائمة‌ اطهار ـ علیهم السلام ـ در باب فضیلت نماز شب و تهجد وارد شده است، از جمله آنکه نماز شب شرف مؤمن ،و باعث صحت بدن، نورانی شدن صورت ، کفاره گناهان روز و برطرف کنندة وحشت قبربوده ،روزی را به سوی آدمی می کشاند. موجب شرافت و بزرگواری و ادای قرض است و قساوت را از قلب می برد و چشم را جلا می دهد و آثار و برکات دنیوی و اخروی بسیاری برای انسان دارد. پس از آنکه این مقدار از ثمرات و برکات مادی و معنوی که حضرات معصومین ـ علیهم السلام ـ برای نماز شب برشمرده اند. خود عاملی خواهد بود برای تحریک و تشویق انسان ها برای انجام این سنت الهی که دانستن این برکات و ثمرات خود عاملی خواهد بود برای مصمم شدن در انجام این عمل محبوب و پسندیده.

2. شناخت عوامل محروم شدن از نماز شب:شناخت عوامل محرومیت از نماز شب به ما کمک می کند که با ترک این اعمال توفیق بر انجام دادن نماز شب پیدا نمائیم. در روایات علت محروم شدن از نماز شب را گناه ذکر کرده اند:
امام علی ـ علیه السلام ـ می فرماید: «لرجل قال له: انی حرمت الصلاه باللیل : انت رجل قد قیدتک ذنبوک.»⁽³⁾
به مردی که عرض کرد: من از نماز شب محروم شده ام: تو مردی هستی که گناهانت تو را به بند کشیده است.
امام صادق ـ علیه السلام ـ می فرماید: «ان الرجل لیکذب الکذبه فیحرم بها صلاة اللیل. »⁽⁴⁾
آدمی، دروغ می گوید و به سبب آن از نماز شب محروم می شود.
از این روایت که امام صادق ـ علیه السلام ـ یکی از گناهان کبیره که دروغ باشد را باعث محرومیت از نماز شب برشمردند و از روایت قبلی که امام علی ـ علیه السلام ـ مطلق گناه را باعث محرومیت از نماز شب دانستند به خوبی در می یابیم که انجام دادن گناهان به طور کلی باعث سلب توفیق انسان از انجام دادن این سنت الهی است.
پس می توان نتیجه گرفت که انجام دادن اعمالی مثل دروغ گفتن، غیبت کردن، خوردن مال حرام و شبهه ناک استفاده کردن از بیت المال و درس نخواندن، شنیدن موسیقی های غنایی و مطرب، بی توجهی به مسائل طهارت و نجاست..... از جمله مواردی است که ممکن است انسان در طول روز مبتلا باشد و این کارها باعث محرومیت او از نماز شب گردد.
نکته: جویندة‌ راه رستگاری و عاشق سیر و سلوک و شب زنده داری باید در طول روز بر اعمال و افعال خود «مراقبت» و دقت لازم را داشته که مبادا خدای ناکرده در شب از این فیض الهی محروم گردد.

3. آگاهی از علل و اسباب توفیق انجام دادن نماز شب:توسل به ائمه اطهار ـ علیهم السلام ـ :
از آنجا که ما شیعیان معتقدیم که واسطه های رسیدن فیوضات به انسان ها ائمة اطهار ـ علیهم السلام ـ بخصوص حضرت مهدی (عج) هستند و تمامی انسان ها به واسطه این انوار شریفه روزی می خورند و روزی ها هم اعم از روزی مادی و معنوی هستند و از اهم رزائق معنوی توفیق خواندن نماز شب است.
پس: توسل به این انوار طیبه در موفق شدن و رسیدن به قرب الهی و انجام دادن فرائض و سنن نقش بسزایی خواهد داشت. و بر پویندة این طریق لازم است که در صدد توسل و تقرب برآید تا به نیت خود نائل گردد.
نیت: خالص کردن عمل برای خداوند متعال که نقادی بصیر است در توفیق پیدا کردن انسان حائز اهمیت می باشد.
قرآن کریم می فرماید: ان ناشئة اللیل هی اشد وطئا و اقوم قیلا⁽⁵⁾.
البته نماز شب (و دعا و نالة سحر) بهترین شاهد اخلاص (و صفای) قلب و دعوی صدق ایمان است.
امام صادق ـ علیه السلام ـ در ذیل این آیه می فرماید: (من لایحضره الفقیه، ج 1، ص 472، ح 1364).
ناشئة در این آیه همان قیام انسان در شب است که از روی اخلاص و فقط برای خدا باشد نه برای غیر خدا.

پرهیز از افراط و تفریط:علماء اخلاق در رابطه با نفس دو حالت را ترسیم کرده اند:
الف) حالت اقبال.
ب) حالت ادبار.
در بعضی اوقات و ایام نفس انسان حالت اقبال و توجه به مسائل عبادی و معنوی دارد و یا به عبارت دیگر در این ایام نفس حالت پذیرش نسبت به انجام دادن فرائض و نوافل دارد، که این امر یک حقیقت درونی است که هر شخص به خوبی آنرا درک می کند. پس در این ایام علاوه بر انجام دادن فرائض انسان باید فرصت را مغتنم شمرده و در انجام دادن اعمال مستحبی از جمله خواندن نمازهای مستحبی، خواندن ادعیه وارده و زیارات معصومین ـ علیهم السلام ـ تمام تلاش و کوشش خود را بکار برد.
و در حالت ادبار که شخص تمایلش نسبت به انجام دادن اعمال عبادی کم است به امتثال افعال و اعمال واجب اکتفاء کند. و به این ترتیب آهسته آهسته نفس خود را آرام کرده و مقدمات بیشتر انجام دادن مستحبات از جمله نماز شب را فراهم آورد. بدین صورت که در اوائل امر مدت کمی قبل از اذان صبح بیدار شده و «تعداد کمی» از رکعات نماز شب را بجا آورد و به ترتیب و با مرور زمان این عمل را افزایش دهد.
این کار تقریباً شبیه به کار افراد وزنه برداراست که اول از وزنه های کم شروع نموده و با تمرین های فراوان و ممارست میزان کارایی خود را افزایش می دهند.

عوامل دیگر:
1. مقدمات خوابیدن:انسان برای اینکه بتواند قبل از طلوع فجر بیدار شود باید برنامه ریزی خاصی در رابطه با وقت خوابیدن و میزان فعالیت روزانه خود داشته باشد. مثل اینکه در روز از انجام دادن فعالیت های بدنی سخت و ورزشهای سنگین خودداری کند تا شب راحت تر بخوابد و در نتیجه برای بیدار شدن هم راحت تر باشد و یا اینکه در اول شب بخوابد، تا میزان لازم خواب بدن تا ساعات طلوع فجر تکمیل شده باشد. که در بیدار شدن مبتلا به کسالت و سختی نگردد.
2. خواندن ادعیه وارده در هنگام خواب.
3. با طهارت بودن: مثلاً وضوء بگیرد و یا حداقل تیمم کند.
4. رو به قبله خوابیدن.
5. بر روی شکم نخوابیدن.
6. مراقبه و محاسبه اعمال روز گذشته.
7. تصمیم جدی و عزم راسخ داشتن برای بیدار شدن.
8. مقدمات نماز شب را آماده کردن: مثلاً سجاده.
9. خواندن آیاتی از قرآن بخصوص آیه آخر سورة‌ کهف.
10. با شکم پر نخوابیدن.
11. در اول شب غذا خوردن و مقداری پیاده روی کردن بعد از شام.
12. غذاهای سبک خوردن.
13. استفاده از ساعت زنگ دار یا خوابیدن در محلی که افرادی برای نماز شب بیدار می شوند.
14. خوابیدن در مکانهایی که خیلی گرم یا سرد نباشند.
15. استفاده از نوارهای مناجات در سحر برای بالارفتن کیفیت روحی.
16. خواندن نماز شب در حرم مطهر ائمه اطهار ـ علیهم السلام ـ ،‌امام زادگان، مساجد و... .
17. نذر کردن برای اینکه انگیزة انسان برای بیدار شدن بالا برود. مثل اینکه شهید رجایی (ره) نذر کرده بودند که اگر نمازشان را اول وقت نخوانند یک روز روزه بگیرند. البته بهتر است نذر کردن به صورت مقطعی باشد: مثلاً در اوایل امر نذر کنند اگر امشب برای نماز شب بیدار نشوم فردا ......... را انجام دهم.
18. خواندن نماز شب قبل از خوابیدن و یا حداقل تعدادی از رکعات قبل از خواب.
19. قضا کردن رکعات و یا کل نماز شب بعد از نماز صبح.

نکتة پایانی:برای اینکه از نماز شب بیشتر لذت ببرید، در مورد فوائدی که از سوی خداوند وعده داده شده که در پرتو خواندن نماز شب به ما می رسد بیشتر تفکر کنید و باور کنید که اگر با آداب آن خوانده شود آن فوائد به انسان می رسد. چون در وعدة الهی تخلفی صورت نمی گیرد. دیگر این که در حالات و روحیات افرادی که اهل نماز شب بودند و هستند دقت کنید. آرامش، متانت آنها به شما دلگرمی می دهند و شما را به تکاپو در می آورد تا به این درجه رسید و آخرین نکته و دقیق ترین نکته اینکه ، دربارة جایگاه بندگی بیشتر توجه کنید و درباره صفات خداوند مطالعه کنید و به آیات الهی و نشانه هایش با نظر تأمل کنید که «برگ درختان سبز در نظر هوشیار هر ورقش دفتری است معرفت کردگار.»

پاورقی:

1. اسراء:79 .
2. منتخب میزان الحکمه . ج 2 . ص 596 . ح 3657 . به نقل از امالی شیخ صدوق (ره) . ج1 . ص349 . قم . نشر دارالحدیث .
3. منتخب میزان الحکمه . ج2 . ص596 .‌ ح3667 ‌. ترجمة : شیخی . حمید رضا . قم . دارالحدیث . چاپ اول .
4. همان . ج 2 . ص 596 . ح 3668 .
5. مزمل:6 .

آیا حدّ ومرزی برای توریه وجود دارد؟

پاسخ:

برای اینکه به پاسخ پرسش خود برسیم، ناگزیریم چند مطلب را تقدیم داریم:
1. معنای توریه: توریه در اصطلاح عام، عبارت است از اراده کردن خلاف ظاهر کلام . مثلاً کسی در یک شرایط حسّاس مثل میدان جنگ، در حالی که لشکر به شدّت سرگرم نبردند، فریاد بزند که پیشوای شما از دنیا رفت. با اینکه در آن شرایط جنگی، کلمة پیشوا، به معنای فرمانده جنگ و سپاه است. ولی گوینده، از آن کلمه، یکی از ائمة پیشین را قصد کند. این را از آن جهت توریه می‌گویند که گویندة آن کلام، برای هراس و تفرقه در سپاه طرف، بخواهد چنین جمله‌ای بگوید.⁽¹⁾
2. مفهوم فقهی توریه: توریه در اصطلاح فقه، عبارت از این است که گوینده، معنایی مطابق با واقع را از لفظ اراده کند و در عین حال، هدف او این است که مخاطب معنایی را که مقصود اوست و لفظ هم در آن ظهور دارد نفهمد، بلکه خلاف آن را از لفظ بفهمد. مثلاً گاهی می‌شود که انسان دربارة شخصی سخن می‌گوید، ولی بعداً مورد مؤاخذه قرار می‌گیرد، او در دفاع از خود در مقام انکار می‌گوید: «عَلِمَ الله ما قلته» کلمة (ما) در این‌جا مشترک بین دو معنا است: نافیه و موصوله (به معنای چیزی) اگر کلمة ما را در معنای نفی به کار گیریم، معنای جمله چنین است. (خدا می‌داند که چنین سخنی نگفته‌ام) و این خلاف واقع است و اگر در معنای موصوله (چیز) به کار گیریم معنای جملة یاد شده چنین خواهد بود، (خدا به آنچه که گفته‌ام عالم است) و این مطابق با واقع است، بنابراین کلام، استعداد دو گونه معنی را دارد: که یکی مخالف واقع است و دیگری موافق با واقع و گوینده عملاً جواب را دو پهلو ادا می‌کند، تا مخاطب از آن معنا، نفی را استفاده کند، در صورتی که مقصود گوینده، معنای موصول آن است.⁽²⁾
3. بحث فقها، نخست دربارة ماهیت توریه است. چه اینکه حکم توریه، مبتنی به چگونگی ماهیت آن است، به این صورت: آیا توریه از انواع کذب و دروغ است و در نتیجه مشمول ادلّه حرمت کذب و دروغ بوده و حرام می‌باشد؟ یا اصولاً ماهیت توریه با ماهیت کذب متفاوت است و در نتیجه مشمول حرمت کذب نمی‌باشد؟ برخی از فقها توریه را از مقوله کذب نمی‌دانند.⁽³⁾ لذا چیزی که از مقوله کذب نباشد و عناوین دیگر حرمت نیز به آن صدق نکند، دلیل ندارد که منعی در آن باشد و به همین جهت بعضی از بزرگان، با اشاره به دیدگاه علمای شیعه در برخی موارد، توریه کردن را واجب می‌دانند، یعنی انسان به گونه‌ای سخن بگوید که دچار کذب و دروغ نشود.⁽⁴⁾
بنابراین اگر در توریه مفسده‌ای وجود نداشته باشد و از آن، ضرری به کسی یا به خود انسان نرسد، دلیل خاصی به محدود بودن استفاده از آن وجود ندارد. ولی اگر مفسدة خاصی را به همراه داشته باشد، به طور یقین استفاده از آن محدودیت خاصی پیدا خواهد کرد. یکی از بزرگان در تحلیل مبسوطی می‌گوید: باید توجه داشت حتی در مواردی که توریه مصداق کذب و دروغ نیست، گاهی مفاسد آن را در بردارد و سبب اغراء به جهل و افکندن مردم در خطا می‌شود و از این نظر گاه ممکن است به مرحلة حرام برسد، امّا هر گاه نه چنین مفسده‌ای دارد و نه مصداق کذب و دروغ است، دلیلی بر حرمت آن نداریم. بنابراین تنها دروغ نبودن برای توریه کردن کافی نیست. بلکه باید مفاسد دیگر نیز در آن نباشد و البته در مواردی که ضرورتی ایجاب کند که انسان دروغی بگوید، مسلّماً مادام که توریه ممکن است. باید توریه کرد تا سخن از مصداق دروغ نباشد.⁽⁵⁾

پاورقی:

عزّت و سرافرازی یکی از صفاتی است که خداوند حکیم آن را برای خود و پیامبرش و مؤمنین اختصاص داده است و در چند آیه شریفه به آن اشاره فرموده است.⁽¹⁾ در روایات ما، برای عزّت و سرافرازی، موجبات و علل متعددی مطرح شده است، مثل انصاف، پای‌بندی به حق، گذشت، تواضع، شجاعت و ... و یکی از آن‌ها یأس و نا امیدی از آن چه در نزد مردم است، می‌باشدکه از این موجب و علّت، تعابیر مختلفی می‌شود، مثل «استغناء از مردم»، «عزت نفس»، «کرامت نفس» و ... . بنا بر این عزّت نفس به اعتبار منشاء آن، بخشی از اصل سرافرازی و عزّتی است که در قرآن کریم به آن اشاره شده است.
در این جا باید دید عزّت نفس دقیقاً چه معنایی دارد و چه صفات رذیله‌ای در مقابل آن قرار می‌گیرد، کما این که عوامل و موجبات دیگری که برای عزت بر شمردیم در مقابل هر کدام از آن‌ها صفات رذیله‌ای قرار می‌گیرد.
عزّت نفس عبارت ‌است از خود عزیر داشتن در برابر مردم، به سبب طمع و حرص نورزیدن به اموال و دارایی‌های مردم. و امّا اصل عزّت و سرافرازی به معنای «خود عزیز داشتن» است و این معنی اعم از این است که خود را برای خداوند عزیز بداریم و یا در برابر مردم عزیز بداریم.
بنابراین عزّت نفس، صفتی است که انسان را فقط در برابر مردم عزیز می‌کند و آثار فراوانی از جهت اجتماعی دارد (هرچند به طور طبیعی، آثاری فردی و درونی که مقام و منزلت او را نزد خداوند بالا ببرد نیز در پی دارد). مثلاً کسی که برای هرکار ریز و درشتی به مردم مراجعه نمی‌کند و به آن چه که خود دارد، قانع است، مردم او را فردی غنی و بی‌نیاز از خود می‌پندارند و چون به طور نادر و بسیار کم (یعنی در مواقع ضروری) دست به دامن آن‌ها می‌شود، او را عزیز می‌دارند، چرا که او خود را نزد مردم عزیز داشته است.
بنا بر این عزّت نفس در حقیقت روحیة بی‌نیازی و یأس نسبت به مردم است که در این باره روایات زیادی وارد شده است. امام صادق ـ علیه السلام ـ می‌فرماید: «عزت، پیوسته بی‌قراری می‌کند تا آن که به خانه‌ای در آید که اهل آن، چشم طمع به آن چه در دست مردم است، نداشته باشند و در آن جا مستقر می‌شود.»⁽²⁾
در مقابل صفت پسندیده عزت نفس، صفات باپسند حرص و طمع قرار دارند، که تنها راه‌ رهایی از حرص و طمع، رسیدن به مقام والا و بلند عزّت نفس و قناعت اختیار کردن در زندگی است.
امام صادق ـ علیه السلام ـ می فرماید:
«اِنْ اَرَدْتَ أنْ تَقَرَّ عَیْنُکَ و تناَل خَیْرَ الدنیا و الآخرة فَاقْطَعِ الطَّمَعَ عَمّا فی اَیْدی الناس.
اگر می‌خواهی چشمت روشن شود و به خیر دنیا و آخرت دست یابی. پس چشم طمع از آن چه که دیگران دارند بر کن.»⁽³⁾
اینک با توجه به توضیحاتی که آورده شد روشن می‌شود که برای تبیین هرچه بیشترعزّت نفس، در قرآن و روایات و اقوال بزرگانِ اخلاق و عرفان، و نیز برای روشن ساختن آثار و پیامد‌های فردی و اجتماعی آن، باید به ابواب و فصولی که در کتب تفسیری⁽⁴⁾ و روایی و اخلاقی، به عزت و قناعت و طمع و حرص اختصاص داده شده، مراجعه نمود و البته از آن جا که مسئله عزت (و بخصوص عزت نفس) به جهاتی با صفات تکبر و عجب قرابت پیدا می کند، باید برای تمییز دادن عزّت نفس از تکبر و عجب، به بحث‌های مربوط به آن صفات نیز مراجعه شود.
و امّا «کرامت» از آنجایی که یکی از معانی کرامت به حسب لغت، عزت و سرافرازی است، معمولاً کلمة کرامت به جای «عزت» به کار می‌رود، لذا وقتی می‌گویند: «کرامت نفس» مراد و معنای آن، دقیقاً همان معنای عزّت نفس است.

پاورقی: