موقعیت امام حسن عسکری «علیه السّلام » در سامراء :

امام یازدهم شیعه امامیه، امام حسن عسکری علیه السلام ، فرزند امام هادی علیه السلام در سال 232 هـ ق در شهر مدینه متولد شد، مادرش امّ ولد بود که «حَدیث» نیز گفته شده است.⁽¹⁾
امام عسکری علیه السلام در خانواده امامت رشد و نمو کرد و از علوم پدر بهرهها بُرد و بعد از شهادت پدرش به نص صریح پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم و ائمه اطهار علیهم السلام به منصب امامت رسید و رهبری شیعیان را بر عهده گرفت. کُنیهاش ابو محمد و از القابش میتوان به، السراج، عسکری، خالص و ... اشاره کرد.⁽²⁾
امام حسن عسکری علیه السلام به خاطر دشمنی خلفای عباسی با خاندان علوی و ترس از نفوذ این بزرگواران در میان مردم و همچنین برای تحت نظر گرفتن امام و آگاه شدن از تولد حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه همراه پدرش امام هادی علیه السلام ، مدت طولانی در شهر سامراء تحت مراقبت مأمورین نظامی در پادگان بودند و به همین خاطر عسکریین نامیده شدهاند. سال هایی که امام در شهر سامرا بود کاملاً‌تحت نظر بود و بارها زندانی شدند. در واقع اقامت طولانی حضرت در سامرا نوعی بازداشت از طرف عباسیان بود امام علیه السلام موظف بود برای اثبات حضور دائمی خود در سامراء مداوم هر دو شنبه و پنج شنبه در دار الخلافة حاضر شوند.⁽³⁾
در چنین موقعیتی شیعیان برای دیدن امام علیه السلام مشکل داشتند. آن گونه که یک بار تنها موقعی که خلیفه برای دیدن «صاحب البصره» میرفت، امام را نیز همراه خویش میبرد، اصحاب امام در طول راه خود را برای دیدن امام آماده میکردند.⁽⁴⁾ از این به بعد برقراری ارتباط مستقیم برای شیعه ممکن نبود.
امام عسکری علیه السّلام بدلیل موقعیت برتر علمی و اخلاقی ، شهرت فراوانی پیدا کرده بود، و مورد توجه خاص و عام بودند. سعد بن عبد الله اشعری نقل میکند: در شعبان سال 278 هـ ق یعنی 18 سال پس از شهادت امام حسن عسکری ـ علیه السّلام ـ در مجلسی نشسته بودیم که سخن از علویون به میان آمد، احمد بن عبیدالله در آن مجلس گفت: من کسی از علویان را چون حسن بن علی عسکری علیه السّلام در سامراء ندیده و نشنیده بودم که این چنین به وقار و عفاف و زیرکی و بزرگ منشی در میان اهل بیت خود شناخته شده و پیش همه محترم باشد و حتی سلطان و وزیر همه احترام آن حضرت را نگه میداشتند ...⁽⁵⁾
این سخن طولانی این نکته مهم را میرساند که با اینکه امام علیه السلام در محدودیت قرار داشتند و دشمنان سعی در تحقیر آن حضرت میکردند ، ولی جایگاه امام علیه السلام در بین مردم به حدی بود که حتی دشمنان اهل بیت علیهم السلام نیز به فضائل آن حضرت معترف بودند. خادم امام عسکری علیه السّلام میگوید : روزهایی که امام علیه السلام به مقر خلافت میرفت، شور و شوق عجیبی در مردم پیدا میشد. خیابان های مسیر آن حضرت از جمعیتی که سوار بر مرکب های خود بودند، پر میشد.⁽⁶⁾
امام حسن عسکری علیه السلام معاصر با سه خلیفه عباسی بود: 1. المعتز. 2. المهتدی. 3. المعتمد.⁽⁷⁾
امام علیه السلام به اقتضای ویژگی و محدودیت این دوره گسترش سازمان وکالت ارتباط خود را با شیعه برقرار میکرد. وکلای امام به صورت های غیر معمولی مثلاً روغن فروشی و دست فروشی مسائل شیعه را به امام علیه السلام میرساندند مثلاً عثمان بن سعید یکی از رابطین مورد اطمینان امام علیه السلام بود.⁽⁸⁾
داود بن اسود،‌ خدمتگزار امام،‌ میگوید: روزی امام علیه السلام مرا خواست و چوب مدوّر و بلند و کلفتی مانند پایة در به من داد و فرمود‌: این چوب را بگیر و نزد عثمان بن سعید ببر و به او بده . من چوب را گرفته روانه شدم و در بین راه در اثر برخورد چوب با بار یک رهگذر، چوب شکست و وقتی داخل چوب را نگاه کردم دیدم نامههایی در داخل چوب جاسازی شده است! بسرعت چوب را برداشته برگشتم به منزل امام ... .⁽⁹⁾
این پنهان کاری حکایت از اوج اختناق سیاسی و اجتماعی این دوره دارد . با این وجود فعالیت علمی امام علیه السلام برقرار بود که شیخ طوسی نام صد نفر را ذکر کرده است.⁽¹⁰⁾ همچنین امام علیه السلام از شیعیانی که دچار مشکلات مادی و اقتصادی میشدند حمایت میکردند و شیعیان را برای دوران غیبت فرزند خود و امام دوازدهم آماده میکرد. بنابراین امام علیه السّلام در سامرا بعد از شهادت پدر بزرگوراش امامت و رهبری شیعه را عهدهدار شده و به وظایف امامت در این شرایط سخت عمل مینمود و از موقعیت اجتماعی، علمی، و معنوی بینظیری در سامراء برخوردار بود به گونهای که در تمام مشکلات حل نشدنی امیدها به آن حضرت بسته بود.

پاورقی:

1. شیخ مفید، الارشاد، قم، مؤسسه آل البیت ـ علیهم السّلام ـ لاحیاء التراث العربی، 1413 هـ ق، ج 2 ، ص 313.
2. ابن صباغ مالکی، الفصول المهمه فی معرفة الائمه، قم، دار الحدیث 1422 هـ ق، ج 2 ، ص 1080، محمد جواد طبسی در کتاب با خورشید سامراء حدود (18) لقب برای امام حسن عسکری علیه السلام ذکر میکند.
3. شیخ طوسی، الغیبة، تهران، مکتبة نینوی، تحقیق و نشر: بنیاد معارف اسلامی قم، (بی تا)، ص 129.
4. شیخ مفید، پیشین، ص 332.
5. علامه مجلسی، ، محمد باقر . بحار الانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، 1403، ج 50 ، ص 325.
6. شیخ طوسی، پیشین، ص 129.
7. شیخ طوسی، پیشین، ص 129.
8. شیخ عباس قمی، سفینة البحار، تهران، کتابخانه سنائی، (بی تا)، ج 2 ، ص 158.
9. ابن شهر ‌آشوب، مناقب، قم، کتابفروشی مصطفوی، (بی تا)، ج 4 ، ص 427.
10. شیخ طوسی، رجال، نجف، مکتبة الحیدریه، 1381 هـ ق، ج 1 ، ص 427 به بعد.

امشب امام عسکری زهر جفا نوشیده است

فرزند او صاحب زمان رخت عزا پوشیده است

این بار دست معتمد از آستین آمد به در

آل علی را سوختند با زهر یک بار دگر

شد آسمان و هم زمین یک سرعزادار حسن

در ناله و آه و فغان گشتند مرغان چمن

از این مصیبت عالمی می سوزد امشب ، یا خدا

دلهای شیعه از غمی می سوزد امشب یا خدا

امشب علی در حیرت است از ظلم و جور اشقیا

کز این حسن تا آن حسن گردیده بر آنها روا

مهدی هم امشب ای خدا می گرید از هجر پدر

هر سو نظر می افکند می آید او را در نظر

وقایع این روز:

_شهادت امام حسن عسکری «علیه السلام»

شیعیان بر سر زنید، شد عزای دیگری / کشته ی زهر جفا شد امام عسکری
از جفای معتمد، پر زخون دل ها شده / در عزای عسکری، سامره غوغا شده
خدایا به حق یازدهمین امام مظلوم شیعیان فرج فرزند غائب غریبش را نزدیک بگردان

امام حسن عسکری «علیه السلام» در سال 260 ه در سن 28 سالگی به دست معتمد عباسی به شهادت رسید¹.معتمد به عباسیین سفارش می کرد که بر آن حضرت تنگ بگیرند². صدوق «رحمه الله» می فرماید:معتمد چندین مرتبه امام عسکری «علیه السلام» را حبس کرد.

22 ساله بودند که امام هادی «علیه السلام» هب شهادت رسیدند، و مدت امامت آن حضرت شش سال بود. در شبی که فردای آن روز به شهادت رسیدند نامه های زیادی به مردم مدینه نوشته بودند³.

هنگام نماز صبح، بعد از آنکه امام عصر «علیه السلام» آن حضرت را وضو دادند و جوشانده ای به حضرتش دادند، به شهادت رسیدند⁴.

وقتی مردم سامرا با خبر شدند، همه بازارها بسته شد و مردم کنار منزل آن حضرت جمع شدند. وزراء و اتباع خلیفه و بنی هاشم و علویات داخل منزل بودند. در سامرا صدای شیون و گریه از هر سو به گوش می رسیدو قیامتی بر پا شده بود.

امام زمان «علیه السلام» آن حضرت را غسل داده بعد از کفن آن حضرت بدن مطهر را جهت نماز آوردند. جعفر برادر حضرت جلو آمد که بر بدن مبارک نماز بخواند. همین که خواست تکبیر بگوید امام زمان «علیه السلام» در حالی که طفلی گندمگون، پیچیده موی، گشاده دندان مانند پاره ماه بود از حجره بیرون آمدو ردای جعفر را کشید و او را از آن مکان دور کرد و بر پدر بزرگوارش نماز خواند، و آن حضرت را نزد قبر پدر بزرگوارش حضرت امام هادی «علیه السلام» دفن نمودند⁵.

جعفر این واقعه را برای معتمد نقل کرد. همه جا را در جستجوی حضرت گشتند، ولی اثری از آن حضرت ندیدند.

در سال شهادت امام حسن عسکری «علیه السلام» -سال260 ه- محدث جلیل جناب فضل بن شاذان نیشابوری از دنیا رحلت فرمود. او صاحب 180 تالیف است و امام عسکری «علیه السلام» سه بار بر او رحمت فرستاده اند⁶.

1-ارشاد: ج2 ص336. کشف الغمه: ج2 ص402. مستجاد: ص226. اقبال: ص598. فیض العلام: ص207. زاد المعاد: ص334. کافی: ج2 ص561. مصباح کفعمی: ج2 ص596. بحار الانوار: ج95 ص355-356 ، ج50 ص334.

2-قلائد النحور: ج رجب ص144.

3-بحار الانوار: ج5 ص331.

4- غیبت طوسی:ص164. زاد المعاد: ص334. کمال الدین:ص473.

5-فیض العلام: ص209.

6-قلائد النحور:ج رجب، ص143-144. تتمةالمنتهی: ص350-351.

وظایف پدر و مادر در قبال فرزندان :

اهمیت تربیت فرزند از نظر اسلام: روایاتی که در زمینه تربیت فرزند از معصومین(ع) به ما رسیده، متعدد هستند, از جمله روایت معروفی از رسول اکرم-صلی الله علیه وآله و سلم- نقل شده که فرمود:
"فرزند سه حق بر پدر دارد: اول انتخاب نام نیکو، دوم کتابت، نوشتن و سواد آموزی، سوم ازدواج، زمانی که فرزند بالغ شد."⁽¹⁾ در روایت دیگری از امیرالمؤمنین علی- علیه السلام - آمده است: "حق فرزند بر پدر این است که نام نیکویی برایش انتخاب کند و او را نیکو تربیت نماید و قرآن را به او یاد بدهد."⁽²⁾
از این روایات به روشنی استفاده می شود که تربیت فرزندان از مهم ترین وظایف والدین است. خانواده ای سعادتمند است که بتواند فرزندانش را براساس برنامه های دینی و اسلامی تربیت نماید.
با توجه به روایات مذکور، مهمترین وظایف پدر و مادر در قبال فرزندان عبارتند از:
1. انتخاب نام نیکو برای فزرند: پس از تولد نوزاد، اولین وظیفه والدین انتخاب نام خوب برای فرزند است. نام خوب و سازگار با فرهنگ اسلامی از نظر تربیتی اهمیت فراوان دارد، چون نامی که والدین برای فرزند انتخاب می کنند تا آخر عمر همراه او است و به همان نام خوانده می شود. پیامبر اسلام-صلی الله علیه و آله و سلم- در این زمینه فرمود که یکی از از حقوق فرزند بر پدر و مادر، برگزیدن نام نیکو برای اوست.
نام نیکو، نامی است که با فرهنگ اسلامی ـ بخصوص فرهنگ شیعی ـ سازگار باشد, مانند نام ها، القاب و اوصاف امامان معصوم-علیهم السلام-. سیره پیامبر اسلام- صلی الله علیه و آله و سلم - و علی-علیه السلام- در نامگذاری فرزندانشان ـ به خصوص امام حسن و امام حسین-علیهما السلام- بیانگر اهمیت این موضوع است.
بنابراین، لازم است که پیروان و شیعیان معصومین از آن ها تبعیت کنند و به انتخاب نام فرزند اهمیت داده نامی را برگزینند که با فرهنگ تشیع سازگار باشد.
2. فراهم کردن زمینة تحصیل فرزندان: آموزش فرزند و باسواد کردن او از وظایف دیگر والدین است که در حدیثی از رسول خدا-صلی الله علیه وآله و سلم- و علی-علیه السلام- بدان تأکید شده است.
پدر و مادر مسؤولیت دارند تا در جهت باسواد ساختن فرزند، اعم از دختر و پسر، تلاش نمایند. والدین می بایست زمینه مدرسه رفتن فرزند را فراهم نمایند تا از نعمت خواندن و نوشتن برخوردار گردند.
هر چند امروزه آموزش کودکان جامعه در مدارس انجام می گیرد و معلمان دلسوزی به این کار مشغول هستند، ولی پدر و مادر نباید نسبت به تربیت فرزند مدرسه ای خود بی تفاوت باشند. همکاری خانه و مدرسه و نظارت والدین در فعالیت های آموزشی کودکان در این امر تأثیر فراوان دارد.
3ـ فراهم ساختن محیط مناسب تربیتی: محیط خانواده در رشد ابعاد گوناگون کودک نقشی اساسی دارد، چون کودک نخستین بار در محیط خانه با دنیای بیرون آشنا می شود و از اطرافیان خود مسایل را یاد می گیرد.
پدر و مادر اولین مربیانی هستند که با کودک ارتباط برقرار می کنند. از این رو می بایست زمینه مناسب را برای فراگیری معارف دینی فرزند فراهم سازند. والدین منبع همه مفاهیم، افکار، مهارت ها و گرایش های کودک هستند، به گونه ای که رشد و تکامل و فهم و ادراک کودک در سال های اول زندگی از این طریق شکل می گیرد.⁽³⁾
والدین غیر از تأمین مایحتاج زندگی و رفع نیازهای جسمانی فرزند، موظفند محیط سالمی نیز از نظر تربیتی برای او پدپد آورند. زیرا کودک تمام رفتارهای کوچک و بزرگ پدر و مادر را درست تلقی کرده از آن ها تقلید می کند. به این ترتیب، لازم است که والدین محیطی مساعد، برای تربیت و پرورش هر چه بهتر فرزند فراهم نمایند.⁽⁴⁾
4ـ دوستی با فرزندان: یکی از نیازهای اساسی انسان از نظر روانی، نیاز به محبت و برخورداری از عواطف دیگران است. این نیاز در سال های اول زندگی و دوره کودکی بسیار شدید و پاسخ گفتن بدان از ضروریات است.
بر این اساس، بر مربیان کودک ـ بخصوص پدر و مادر ـ لازم است که این نیاز روانی و عاطفی او را بر طرف سازند. وظیفه پدر و مادر نسبت به فرزند تنها در تأمین نیازهای مادی و جسمانی او خلاصه نمی شود، بلکه مهم تر از آن تأمین نیازهای روحی و عاطفی کودک است , زیرا طبیعت کودک چنین اقتضا دارد که او را دوست بدارند و به او محبت بورزند و کانون گرم و اطمینان بخشی را برایش پدید آورند تا در پرتو آن با دنیای پر جاذبه بیرون آشنا گردد. اکسیر محبت و دوستی درمان بسیاری از نگرانی ها و بیماری های روحی و روانی و حتی جسمانی کودک است. ⁽⁵⁾
در احادیث رسیده از اهل بیت-علیهم السلام- نیز بر محبت به فرزند بسیار تأکید شده است. رسول خدا-صلی الله علیه وآله و سلم- فرمود: "احبوا الصبیان و ارحموهم"⁽⁶⁾ کودکان را دوست بدارید و به آن ها محبت ورزید. در روایت دیگری از امام صادق-علیه السلام- به حکایت از حضرت موسی چنین آمده است: "موسی بن عمران گفت: پروردگارا، کدام عمل نزد تو برتر است؟ فرمود: دوست داشتن کودکان، زیرا فطرت آنان را بر فطرت و یگانگی خودم آفریده ام.⁽⁷⁾
از این گونه روایات فراوان است و از آن ها فهمیده می شود که یکی از وظایف مهم والدین محبت و دوستی با فرزند است. کودک در اثر محبت پدر و مادر احساس امنیت می کند و این را درک می نماید که پشتوانه قوی در زندگی دارد, از این رو، چنین کودکانی اعتماد به نفس پیدا می کنند و افراد مستقل و با اراده ای بار می آیند.
5ـ ازدواج: یکی دیگر از وظایف پدر و مادر فراهم ساختن زمینه ازدواج فرزند است. نیاز جسمی و روانی انسان به ازدواج پس از بلوغ روشن است و زمینه این کار را باید پدر و مادر فراهم سازند.
ازدواج آثار تربیتی فراوانی دارد و جوانان به وسیله آن از بسیاری از انحرافات و مفاسد فردی و اجتماعی محفوظ می مانند. خدای متعال خلقت زن و ازدواج را از نشانه های قدرت و عظمت خود معرفی کرده است، آن جا که می فرماید: و من آیاته ان خلق لکم من انفسکم ازواجاً لتسکنوا الیها و جعل بینکم موده و رحمه ان فی ذالک لایات لقوم یتفکرون⁽⁸⁾ و از آیات و نشانه های خدا این است که از خود شما برای شما جفت هایی آفرید تا بدان ها بیارامید و در میان شما دوستی و مودت و مهر برقرار ساخت. در این نکته نشانه هایی است برای آن گروهی که می اندیشند.
آیات و روایات در این زمینه زیاد است و از مجموع آن ها به دست می آید که ازدواج از مسایل اساسی زندگی بشر است و پدر و مادر باید در این زمینه اقدام نمایند.
پس وظیفه مهم دیگر والدین در قبال فرزند، ازدواج او در هنگام جوانی است.

پاورقی:

1. بحارالانوار، ج 6، 24 , محجة البیغاء، ج 2، ص 66.
2. نهج البلاغه، کلمات قصار، ش 339.
3. شعاری نژاد، روان شناسی رشد، تهران، انتشارات اطلاعات، 1372، ص 358ـ 366.
4. امینی، ابراهیم، آیین تربیت، ص 101.
5. جوادی طبسی، محمد، حقوق فرزندان در مکتب اهل بیت(ع)، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1376، ص 81 .
6. فروع کافی، ج 6، ص 49.
7. مستدرک الوسایل، ج 15، ص 114.
8. رم:24.

وقایع این روز:

_ وفات حضرت سکینه «علیها السلام»

حضرت سکینه «علیها السلام» دختر امام حسین «علیه السلام» 56 سال پس از واقعه کربلا، در شب پنجم ربیع الاول سال 117 ه در مدینه وفات کرد.¹

مادر ایشان حضرت رباب «علیها السلام» است که با هم در واقعه کربلا حضور داشتند و همراه با اسرا به کوفه و شام رفتند.

در صبح روز رحاتش محمد بن عبد الله (نفس زکیه) چهارصد دینار عطر و عود خرید و پیرامون ططابوت آن حضرت در مجمره ها سوزانید. خالد بن عبدالملک حاکم مدینه که در نظر داشت با به تعویق افتادن تشییع جنازه بر اثر گرمی هوا به بدن مطهر جسارت شود، گفت: « صبر کنید من برای نماز خواندن بر جنازه می آیم »، ولی نیامد. لذا جنازه مبارک آن حضرت تا شب دفن نشد. پس از آن حضرت سجاد «علیه السلام» _و به قولی یحیی بن حسن «علیه السلام» و به قولی محمد بن عبدالله نفس زکیه_ بر جنازه آن حضرت نماز خواندند و آن حضرت را با احترام به خاک سپردند.²

1-قلائد النحور: ج ربیع الاول ص26. فیض العلام: ص206. مستدرک سفینة البحار: ج4 ص67. مستدرکات علم رجل الحدیث: ج8 ص580. ریاحین الشریعه: ج3 ص280.

2-فیض العلام: ص205-206. ریاحین الشریعه:ج3 ص280-282.

منبع: کتاب تقویم شیعه «عبدالحسین نیشابوری»