ذکرها و دعاهای هنگام مواجهه با حرام (نامحرم، دروغ و ...) :

قبل از پرداختن به این بحث لازم است به نکاتی اشاره شود که توجه به آنها در روشنتر شدن بحث ما را یاری  می دهد.

نکته اول: عوامل کلی سقوط اخلاقی، هوای نفس، دنیا و شیطان هستند و ایمان، بهترین راه تحصیل ارزشهای اخلاقی است.⁽¹⁾
قابل توجه است که این سه ضلع با همدیگر «رابطه و تعامل» دارند. یعنی شدت یکی بر شدت دیگری نیز اضافه میکند و تضعیف یکی دیگری را نیز ضعیف میکند. ما باید با همة این عوامل مبارزه کنیم و بهترین سلاح، اسلحة ایمان است.

نکته دوم: با سه راه میتوانیم تحصیل ایمان کنیم: اول خروج از غفلت دوم تحصیل علم سوم انگیزش میل فطری به ایمان.
1. خروج از غفلت: غفلت بنیان بسیاری از کژیهاست. برای فراهم ساختن ایمان نخست باید غفلتزدایی کرد. یعنی توجه کنیم که غیر از ارضای غرایز مادی و کسب لذتهای ناپایدار، راهها و حقایق دیگری نیز هست. در ادامة بحث به راههای خروج از غفلت نیز اشاره خواهیم کرد.⁽²⁾
2. تحصیل علم: عالم شدن به آنچه ایمان به آن تعلق میگیرد مثل توحید، نبوت، معاد... .
3. انگیزش میل فطری به ایمان: آدمی فطرتاً به آنچه برایش سودمند است میگراید و از آنچه برایش زیانبار است، می گریزد. پس بهترین راه برای ایمان به حقایق دینی یادآوری آثار خوب ایمان و پیآمدهای وخیم کفر در دنیا و آخرت است.

نکته سوم: علت این که گاهی آدمی به چیزی علم دارد اما بدان ایمان نمیآورد آن است که پیش از آن، دل در گرو چیزی دیگر نهاده است علم به «ذهن»مربوط میشود و ایمان کارِ «دل» است ایمان، دل دادن و دل سپردن است و این وقتی حاصل میشود که تمام توجه دل به چیزی دیگر معطوف نباشد. (تذکر، یادآوری و موعظهپذیری از حوادث پندآموز نیز ویژة کسانی است که دلی داشته باشند).

راههای غفلتزدایی

گاهی انسان با آنکه علم و آگاهی به حقایق دینی (توحید، معاد، نبوت و...) دارد و میداند که نباید خدا و حقایق را فراموش کند به علت توجه به امیال و هوسها، وسوسه های شیطان و دنیاگرایی(تحملات، دوستان نامناسب و...) از حقایق غافل میشود. برای اینکه جلوی غفلت گرفته شود توجه به مباحث زیر لازم است.
1. تقویت اراده:انسان دارای دو بعد مادی و معنوی (روحانی و جسمانی) است توجه به این دو بعد و ارضای عاقلانه و شرعی هر دو لازم است در بعد جسمانی انسان باید تغذیه مناسب داشته باشد، از تفریح برای آسایش جسم کمک بگیرد غریزة جنسی خود را در چهارچوب شرع ارضاء کند (ازدواج) و... و در بعد روحانی نیز باید روح تشنهاش را به حقایق ناب سیراب کند (عبادتها، حقگرایی، نیایش و دعا) و در هر دو باید حساب شده و تدریجی جلو رفت توجه بیش از حد و افراطی به بدن و بعد جسمانی باعث میشود که انسان در مقابل مسائلی که نیاز به تصمیمگیری و اراده قوی دارد سست شود پس باید حرکتی هدفمند داشت و با توجه بیشتر به بعد روحی قدرت اراده را نیز تقویت کرد.⁽³⁾

2. دوستان صالح: در انتخاب دوستان باید دقت کرد. دوستی که سخنانش شما را به یاد حقایق دینی، خدا... معاد و ... بیندازد، سخنانش به علم شما بیفزاید و شما را به یاد آخرت بیندازد.⁽⁴⁾ نه دوستی که زمینههای غفلت را برای شما فراهم آورد. دیگر اینکه ما نباید در جلسههایی بنشینیم که در آن گناه میشود، امام صادق ـ علیهالسلام ـ فرمودند سزاوار نیست مؤمن در مجلسی بنشیند که در آن گناه میشود و او قادر به تغییر آن نیست.

3. موعظه: انسان ماهیتی دارد که زود آن را فراموش میکند. لازم است پیوسته موعظه و پند بشنود. قرآن شریف از پیامبران با عنوان مذکّر (یاد آورنده) و از قرآن با عنوان ذکر یاد کرده است. برای همین است که نمیتوان شنیدن موعظه را تکراری دانست. چرا که انسان برای غفلت زدایی دائماً باید تجدید نظر و تأمل کند.

4. توجه به نعمتهای الهی
5. توجه به عذابهای خداوند (در دنیا و آخرت).
6. تلاوت قرآن شریف: طبق روایتهایی یک فرد مسلمان باید در برنامه روزانه خود تلاوت همراه تأمل داشته باشد و در آیهها به دیدی تطبیقی نگاه کند. یعنی طوری نگاه کند و بخواند که گویا خطاب آیهها به اوست و گوش دل به پیام خدا بدهد. چرا که اثر تربیتی این شیوه بسیار مؤثر است.

7. عبرت: به قصص و داستانهای اقوام گذشته توجه کنیم و به عاقبت افرادی که غفلت، باعث هلاکت آنها شد توجه داشته باشیم و سعی کنیم خطاهای آنها را مرتکب نشویم.

8. پیغمبر درونی: در معارف ما از عقل به پیامبر درونی تعبیر شده است و گفته شده که عقل چیزی است که با آن خداوند رحمان پرستش میشود و بهشت با آن به دست میآید. پس کسی که با عقلش دنبال فریب مردم، گناه و... است در واقع گوش به پیغمبر درونی خود نداده است.

9. عالم محضر خداست: توجه به اینکه دائماً در محضر خداست و لحظهای از نظر خداوند پنهان نیست و دیگر اینکه اعمال ما هر هفته به محضر حضرت حجت امام زمان ـ عًجَلَ الله تعالی فَرَجَهُ الشریف ـ عرضه میشود و پیوسته در دید و منظر آنها هستیم.⁽⁵⁾ از این روست که توسل به آنها برای رشدمان بسیار موثر است.

10. ذکر دائم: روایتهای بسیاری ما را تشویق به ذکر دائم کردهاند امام علی ـ علیهالسلام ـ میفرماید: «المؤمن دائم الذکر و کثیر الفکر». مؤمن دائماً در حال ذکر و تأمل است. کسی که به این حالت برسد دیگر حالی برای وسوسهها و هوای نفس و دنیاگرایی نمیماند. زیرا بیشترین ضربه معنوی را ما در حال غفلت میخوریم و ذکر یکی از بهترین عوامل غفلت زایی است. در اینجا لازم است متناسب با سؤال کمی بیشتر در مورد ذکر بگوییم.

شرائط ذکر

برخی از شرایط ذکر از این قبیلاند:

1. توجه کامل به مذکور: مذکور یعنی کسی که یادآوری میشود نه ذکر و لفظ. مثلاً کسی که مشغول گفتن ذکر یاالله است باید در هر ذکرش توجهاش به عظمت خدا، نعمتها، قدرت و علم او باشد.

2. پنهان کاری عمل: ذکر باید خالصاً برای خدا صورت بگیرد، اگر بوی ریا از آن برخیزد نه تنها غفلتزدا نیست. بلکه بر شدت غفلت، عجب، تکبر و دوری از حق میافزاید به همین دلیل توصیه شده است که در ذکر گفتن مراقب باشیم که انگیزه غیر خدایی پیش نیاید.⁽⁶⁾ (این امر دقیق است و نیاز به تمرین دارد.)

3. اعتدال: ذکر نباید انسان را از فعالیت روزانه محروم کند. حضور دائمی خداوند باید در همه حال حس شود. از نظر دین اسلام جائز نیست کسی برای ذکر گفتن به کنجی برود و از اجتماع دور شود. البته خلوت و محاسبه نفس در حد اعتدال آن لازمة رشد و پیشرفت معنوی است. قرآن در تمجید مؤمنین واقعی می گوید: «آنها کسانیاند که بیع و تجارت از یاد خدا غافلشان نمیکند».یعنی در متن جامعه و کار حضور خداوند برای‌شان پررنگ و محسوس است.

اقسام ذکر

ذکر بر سه قسم است: زبانی، قلبی و زبانی ـ قلبی. اگر تنها به گفتن الفاظی خشک اکتفا کنیم بهرهای نخواهیم برد.⁽⁷⁾

دوام: یکی از چیزهایی که در ذکر نباید فراموش شود «دوام ذکر» همراه با «تأمل به مذکور» است. یعنی اگر بخواهیم به نتیجه مطلوب برسیم باید دائماً با زبان قلب مشغول ذکر خدا باشیم. قرآن کریم دو صفت خردمندان را «ذکر مداوم و فکر» بیان می دارد.⁽⁸⁾

حاصل کلام

با توجه به مطالبی که گفته شد باید در نظر داشت که «ذکر» یکی از راه های غفلتزدایی است و برای به نتیجه رسیدن، باید آن را در کنار راههای دیگر غفلتزدایی به کار گرفت. دیگر این‌که از شرائط آن غافل نبود. با توجه به مطالب فوق، به ذکرها و دعاهایی اشاره میکنیم که در مواجهه با حرام و گناه استفاده میشود. این نکته را هم باید اشاره کرد که ذکرها همگی در یادآوری مؤثراند. امّا برخی از ذکرها برای شرائط زمانها و.. اثر ویژهای دارند که از طرف معصوم به ما تعلیم داده شدهاند.
1. بعد از نماز صبح 12 مرتبه بگوئید «توکلتُ علی الحیّ الذی لا یموتُ و الحمدللهِ الذی لَم یتَّخذ و لداً و لم یکن له شریکٌ فی الملک و لم یکن له ولیُّ من الذُّل و کبِّرهُ تکبیراً»⁽⁹⁾ (ر.ک: هزار و یک ختم)
توکل میکنم بر خدائی که همیشه زنده است و ستایش از آن خداوندی است که نه فرزندی برای خود گرفته است و نه در حاکمیت، شریکی برای او بود و نه هرگز از روی ذلت و ضعف، یاوری گرفته است و او را به طور شایسته بزرگ بشمار.

2. برای غلبه بر نفس⁽¹⁰⁾ الف: مداومت بر ذکر «لا حول و لا قوة الّا بالله العلی العظیم».
ب: ذکر یا دائم یا قائم.
ج: صبح و شب 13 بار یا صد مرتبه «اللهمُ لک الحمد و الیک المشتکی و انتَ المستعان».
3. برای غلبه بر وسوسة شیطان هنگام دیدن نامحرم⁽¹¹⁾ «یا خیر حبیبٍ و محبوبٍ صلّ علی محمد و آلِهِ».
4. دعای هفدهم صحیفه سجادیّه برای دور کردن «شیطان اللهم اِنّا نعوذُبک مِنْ نَزَعاتِ الشیطان الرجیم...».
5. دعای هجدهم، درخواست اخلاق پسندیده «اللهم صل علی محمد و آله و بلّغ بایمانی...».
حرف آخر: در ذکر و دعا باید شرائط آن را حفظ کرد (مکان دعا، زمان دعا، اخلاص در اول و آخر، صلوات بر پیامبر و اهل بیت او، ردّ کردن حقوق مردم و تسبیح خدا در اول). انسان مؤمن وقتی گناه میکند که غافل باشد و بهترین چیز برای غفلت زدایی ذکر مداوم است در روایات بسیاری (و همچنین آیاتی) ما را تشویق به ذکر کردهاند و ثمرهایی برای آن شمردهاند. از جمله آنها قدرت روحی، صفای دل، انس با خدا، آرامش قلب، زنده شدن دل، شفای قلب و پاکی آن و دوری از گناه و خودیابی و... . از آنجایی که انسان زود فراموش میکند. حتی ممکن است از همین فوائد ذکر غافل شود لازم است که دوستان صالح برگزیند، در مجالس وعظ شرکت کند، هر روز تلاوت آیاتی از قرآن داشته باشد، به دیدار علما برود، روزانه مقداری از کتابهای اخلاق و تربیت اسلامی مطالعه کند تا حالت آگاهی او همیشه حفظ شود و در هر لحظه متوجه باشد که عالم محضر خداست و او نباید در محضر خدا گناه کند.

1. شیروانی، علی. چکیده اخلاق در قرآن، قم: انتشارات دارالفکر، ج اول، ص 128 ـ 108، (اقتباس).
2. همان، صص 102-92(اقتباس).
3. مظاهری، حسین. عوامل کنترل غرائز، موسسه نشر و تحقیقات ذکر تهران: 1378، ص 56، (اقتباس).
4. مصباح یزدی، محمد تقی. راهیان کوی دوست قم: انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1381،
5. توبه: 105، قل اعملوا فیسری اللهُ عملکم و رسولُه و المؤمنون.
6. نصر بروجردی ، هزار و یک ختم، ص 30-10، (اقتباس).
7. همان.
8. آل عمران: 191.
9. محمدی ریشهری، محمد، کیمیای محبت، قم، انتشارات دارالحدیث، چاپ اول، 1381، ص 208 و 204.
10. همان.
11. سادات، محمد علی. اخلاق اسلامی، انتشارات سمت، 1368، چاپ ششم، ص 108 ـ93، (اقتباس)