راه‌های جلوگیری از تکبر و خود بزرگ‌بینی :

مقدمه : تکبر و خود بزرگ‌بینی، شهرت طلبی و غرور از جمله بیماری‌های اخلاقی است که هم در دنیا و هم در آخرت پیامدهای منفی و زیانبار برای انسان به همراه دارد. در آیات قرآن و روایات ائمه اطهار ـ علیهم السّلام ـ به آثار و پیامدهای این صفات تصریح شده و آمده است که انسان‌ها در طول تاریخ به دلیل این صفات پست و نامطلوب به چه مشکلاتی در زندگی فردی و اجتماعی خود دچار شده اند.⁽¹⁾ یکی از بارزترین مصداق‌های تکبر و خود بزرگ‌بینی و مبتلا شدن به انحرافات فکری، داستان ابلیس است که در قرآن بارها به آن پرداخته شده و از آن سخن به میان آمده است. انحرافات فکری در واقع زیر بنای این رذایل اخلاقی است. وقتی خداوند از ملائکه خواست تا در برابر آدم سجده کنند، همه سجده کردند جز ابلیس، ابلیس مبتلا به تکبر و خود بزرگ‌بینی شده و فکر می‌کرد که از نظر خلقت و آفرینش از آدم بهتر است.⁽²⁾

در واقع زیر بنای تکبر و غرور نیز انحرافات فکری است. این نخستین گناهی است که در جهان به وقوع پیوست، گناهی که سبب شد فردی همچون ابلیس که سالیان دراز و به تعبیر امیر مؤمنان علی ـ علیه السّلام ـ در خطبة قاصعه شش هزار سال خدا را عبادت کرده بود، به سبب تکبر و غرور و به دلیل انحرافات فکری، تمام عبادات و اعمال او بر باد رفت و از آن مقام والا که هم نشین با فرشتگان و مقام قرب خدا بود، یکباره سقوط کرد، و درست به همین دلیل خدا او را خوار و ذلیل و پست گردانید.
علی ـ علیه السّلام ـ در این باره می‌فرماید: «الا ترون کیفَ صغَّرهُ الله بتکبُّره و وضعَهُ بترَفّعِهِ فجعله فی الدنیا مدحوراً و اعدّلهُ فی الآخرةِ سعیراً»⁽³⁾ آیا نمی‌بینید چگونه او را خداوند به سبب تکبرش، تحقیر کرد و بر اثر غرور و بلند پروازی بی‌دلیلش، وی را پست و خوار گردانید، از همین رو او را در دنیا مطرود ساخت و آتش بر افروختة دوزخ را در آخرت برای او مهیا نمود.
پس تکبر و خود بزرگ‌بینی بزرگ‌ترین گناه محسوب می‌شود. همان گونه که علی ـ علیه السّلام ـ فرمود: «ایّاک و الکبر فانّهُ اعظمُ الذنوب»⁽⁴⁾. از تکبر بر حذر باش. زیرا که آن از گناهان بزرگ است و ریشه اصلی تکبر و خود بزرگ بینی نیز انحراف در عقیده و فکر است. فردی که فکر می‌کند بهتر از دیگران است، نسبت به آنها احساس برتری می‌کند. بنابراین باید ریشه‌ها و عوامل تکبر و خود بزرگ‌بینی و غرور را بشناسیم و اگر خواسته باشیم از بروز این صفات جلوگیری کنیم یا در خودمان اصلاح نماییم، باید ریشه‌های آن را قطع نماییم.

ریشه‌ها و عوامل تکبر، غرور و خود بزرگ‌بینی

1. اختلال شخصیت:
یکی از عوامل اصلی انحرافات اخلاقی و از جمله تکبر، غرور و خود بزرگ‌بینی ضعف شخصیتی افراد است، افرادی که از نظر شخصیتی مشکل دارند، به تکبر و خود بزرگ‌بینی مبتلا می‌شوند.
2. جهل و حماقت:
دومین عاملی که باعث تکبر و خود بزرگ‌بینی افراد می‌شود جهل و حماقت انسان است. یعنی فردی که خودش را نشناخته و نمی‌داند که سراپای وجود او ضعف و ناتوانی است، احساس می‌کند که هیچ مشکلی ندارد و بهتر از همگان است. علی ـ علیه السّلام ـ در این باره می‌فرماید: «التکبر عینُ الحماقة»⁽⁵⁾ تکبر خود حماقت و ریشة اصلی آن است. برای آن که به تکبر و غرور و خود بزرگ‌بینی مبتلا نشویم و در اوج شهرت خودمان ‌را گم نکنیم و مغرور نشویم، باید به این نکات توجه داشته باشیم:

راه های درمان تکبر

1. خودمان را بشناسیم
خودشناسی و خودنگری یکی از راه‌های اصلی درمان تکبر و غرور به حساب می‌آید. باید دو مرحله از هستی خود را همیشه به یاد داشته باشیم.
الف. اینکه چگونه با ضعف و ناتوانی از دیار عدم به عالم هستی قدم نهاده‌ایم.
ب. سرانجام زندگی ما به کجا می‌انجامد و چگونه در دل خاک جای گرفته، همة توانایی‌ها و دارایی‌های ما که اینک به آنها فخر می‌کنیم، از ما گرفته می‌شود.
اگر انسان همیشه به این دو مرحله از وجود هستی خود توجه داشته باشد، به عجز و ناتوانی خود پی می‌برد و حتی در حال شهرت و مقام نیز به غرور و تکبر مبتلا نمی‌شود. بلکه مقام و ریاست را از سوی خدا دانسته و سعی می‌کند در جهت کمال معنوی خود از آن استفاده کند. علی ـ علیه السّلام ـ می‌فرماید: «عَجِبْتُ للمتکبّرِ الّذی کان بالأمیس نطفةً و یکونُ غَداً جِیفةً»⁽⁶⁾ یعنی تعجب می‌کنم از آدم متکبر، کسی که دیروز نطفه‌ای بیش نبود و فردا هم مرداری بیش نخواهد بود، و در عین حال تکبر می‌ورزد.
2. به یاد مرگ باشیم:
یاد مرگ از انحرافات اخلاقی و از جمله تکبر و خود بزرگ‌بینی جلوگیری می‌کند. علی ـ علیه السّلام ـ در این باره می‌فرماید: «ضَعُ فَخْرَک و احطُط کِبرکَ، و اذکر قبرَکَ»⁽⁷⁾ فخر و مباهات را کنار بگذار، تکبر را از خود دور ساز، به یاد قبر خودت باش.
3. به عبادت خدا بپردازیم
یکی دیگر از عواملی که می‌تواند از تکبر و غرور حتی در موقعیت‌های حساس مانند شهرت و مقام داشتن، جلوگیری کند، عبادت خداست. علی ـ علیه السّلام ـ در این باره می‌فرماید: «خداوند نماز را جهت منزه ساختن انسان‌ها از تکبر مقرّر داشته است».⁽⁸⁾
برای آن که به غرور و تکبر مبتلا نشویم باید به خودشناسی و خودسازی بپردازیم. در غیر این دو صورت امکان ندارد که بتوانیم از این صفات ناروا در خود جلوگیری کنیم.
نکته دیگر اینکه هر گاه به مقام و موقعیتی دست یافتیم، باید خودمان را فراموش نکنیم و همیشه به یادمان باشد که این مقام و موقعیت برای همیشه باقی نخواهد ماند.
4. زندگینامة انسان‌های بزرگی که با تواضع و فروتنی به جاهای والای معنوی رسیده‌اند را مورد مطالعه قرار گیرد.
5. تواضع
تواضع ضد تکبر است و هر چه بکوشیم خود را به صفت تواضع نزدیک تر کنیم از تکبر دورتر شدهایم امام حسن-علیه السلام- فرمود: «کسی که عظمت و بزرگی خدا را درک کند، شایسته نیست که تکبر ورزد و اظهار بزرگی کند. بلکه باید در بر ابر عظمت خدا از خود تواضع نشان دهد. برای ایجاد صفت تواضع و راه های آن به کتاب های اخلاقی مثل معراج العاده مراجعه شود. از جمله آن کارها این است که کارهای معمول زندگی را شخصاً انجام بدهیم، در کارهای خانه به اهل خانه کمک کنیم و....

پاورقی:

1. مکارم شیرازی، ناصر، اخلاق در قرآن، مدرسه الامام علی ابن ابیطالب ـ علیه السّلام ـ ، چاپ اول، 1377، ج 2، فصل اول.
2. بقره:34.
3. ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، دار احیاء الکتب العربیه، چاپ دوم، ج 13، ص 127.
4. شفیعی، سید محمد، پرورش روح در پرتو چهل حدیث، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1370، ج 1، ص 280.
5. همان، ص489.
6. مجلسی، بحار الانوار، بیروت، ج 78، ص 94.
7. شفیعی، سید محمد، همان، ص 491.
8. همان، ص 492.